ABD'deki parasal genişleme endişe verici

GİRAY DUDA

Prof. Dr. Merih Paya, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin tecrübeli öğretim üyelerinden birisi. Dünya ve Türkiye ekonomisini bize yorumlaması için fakültedeki odasına misafir olduk. Prof. Paya, yeni yıla girme sevincinin yaşandığı bir dönemde, 2013 yılına ilişkin çok olumlu düşünceler paylaşmıyor. Önümüzdeki 1-2 yıllık dönemde Türkiye’de yapılacak seçimlerin iktidarın radikal önlemler almasına engel olabileceğini söyleyen Prof. Paya, “Ekonomideki temel sorunları aşmak için köklü-radikal önlemler şart” dedi.

Prof. Dr. Merih Paya’ya ABD’deki parasal genişleme endişe verici

Prof. Dr. Paya, “ABD ne zaman krizden çıkar? Şu anda net olarak görmek mümkün değil. Müthiş bir parasal genişleme var. Bu endişe verici bir uygulama. Bu kadar paranın birdenbire piyasaya döküldüğünü düşünelim muazzam bir enflasyon potansiyeli ortaya çıkar. Zaten büyük bir risk oluştu. Bundan sonrası için parasal genişleme artık son derecede tehlikeli bir araç” dedi.

Prof. Paya’ya ‘Global Sanayici’ adına sorduğumuz sorular ve aldığımız yanıtlar şöyle:

► ABD’DE UZLAŞI ŞART

- Hocam şu anda dünya ekonomisinde en sorunlu yer Amerika gibi gözüküyor. ABD’nin mali uçurum derdi bütün dünyayı gerdi. Ne diyorsunuz ABD ekonomisi hakkında?

- Önce genel bir değerlendirme yapayım bu krizlerle ilgili. Krizler hakkında iktisat teorisi fazla bir gelişme göstermiş değil. Krizler zaten özel hallerdir. Her krizin de kendine özgü tarafları vardır. Kriz yaklaşımlarının teorik temelleri çok sağlam değil.

Örneğin 1929 krizinin sebepleri konusunda bile iktisat teorisinde henüz görüş birliği oluşmuş değil. ABD’de ne olup bittiğini ve ne zaman biteceğini bilimsel bir çerçeveye oturtmak mümkün değil. Bilimsel bir çerçeveye oturtmadığınız zaman görüşler de esniyor. Yani sağlıklı bir çerçeve çizemiyorsunuz.

Amerika’da ne olacağını, bu krizin ne zaman biteceğini kestirmek zor. Ama mali uçurumla ilgili şu kadarını söyleyelim. Ne demokratlar, ne cumhuriyetçiler bunun sorumluluğunu üstlenemezler. Bir noktada uzlaşacaklar. Sonuçta uzlaşma olacağı için hiçbiri de tam olarak memnun olmayacak. Bir orta yol bulacaklar.

- ABD’de iki parti de krize karşı radikal önlemlerde direnildiğini mi göstermek istiyor. Burada da taraflar benzer tavır içinde gibi gözüküyor.

- Uzlaşmanın son saatlerine kadar mutlaka ayak sürüyen taraf olacak ama anlaşma sağlanacak ve bitecek. Onun çok fazla bir yansıması olacağını zannetmiyorum.

► PARASAL GENİŞLEME TEHLİKELİ VE RİSKLİ

- Bugünkü durum aynen uzatılır mı?

- Hayır. Bugünkü biçimde uzamaz. Uzlaşma olacak, ‘bütün muafiyetler olduğu gibi sürsün’ şeklinde. Bush döneminden gelen vergi indirimleri var. Onlar olduğu gibi kalırsa bir uzlaşma olmaz ve bütçe de kontrolden çıkar. Bu kez yeni bir sorun yaşanmaya başlanır. Onun için bir uzlaşma yapacaklar. Vergi indirimlerinin tümüyle kaldırılması zaten mümkün değil. O da ekonomiyi çok gerer, daraltır. Uzlaşma sağlanır ve korkulduğu şekilde büyük yansımaları olmaz.

Bunun ötesinde ABD ne zaman krizden çıkar? Bunu şu anda net olarak görmek mümkün değil. İnşallah bu süre fazla uzamaz. Çünkü artık iktisat politikası araçları da körlendi. Para politikası, işte sürekli olarak genişletmeye gidiyorlar, netice vermedi. Müthiş bir parasal genişleme var. Bu da her bakımdan endişe verici. Bu kadar paranın birdenbire piyasaya döküldüğünü düşünelim muazzam bir enflasyon potansiyeli ortaya çıkar. Zaten şu anda büyük bir risk oluştu. Bundan sonra parasal genişleme artık son derecede tehlikeli bir araç.

► PİYASA ŞİŞMİŞ FİNANSAL KURULUŞLARI KALDIRAMIYOR

Maliye politikası deseniz zaten bu gibi krizlerde saman alevi gibidir. Program sürerken etkisi oluyor ama program bittiğinde etkisi yine kayboluyor. Aynı zamanda maliye politikasını devreye sokup sonuçlarını almak çok uzun zaman alıyor.

Sonuçta geriye fazla bir şey de kalmıyor. O bakımdan bu kriz umarız uzamaz. Kesin bildiğimiz şey, her krizin bir sonu var. İktisadi yaşam dalgalanmalar şeklinde gelişiyor. Buna alışacağız ama kaç yıl sürer onu bilemiyorum. Şu andaki gidişata, uygulanan politikalara baktığınızda sorunları halı altına süpürme tarzında bir yaklaşım olduğunu görüyoruz.

Japonya da bunu yaptı. Ölçüsüz para basıp piyasaya dağıt, sorunların üzerine gitme. Japonya örneğinde bunun krizleri uzattığını gördük. İnşallah Amerika’da bu böyle olmaz.

Şöyle bir genel çerçevede bakarsak, Amerika’nın, işe yaramayan parasal genişlemeleri bir tarafa koyarsanız kriz bağlamında çok ciddi tedbir almadığını görüyoruz. Parasal genişlemeler de bazı olumsuz sonuçlar doğurdu. Bazı büyük firmaların tasfiyesi gerekiyordu. Belli ki finansal piyasalar bu kadar şişmiş kuruluşu kaldırmıyor. Finans piyasalarının biraz daralması gerekiyor. Parasal genişlemeye gittiğinizde bunları geniş ölçüde yüzdürdünüz. Bu da sakıncalı. Piyasa süreçlerinin dışlamaya çalıştığı, daraltmaya çalıştığı bir sektör var. Siz parasal genişleme ile onun oksijen çadırında varlığını idame etmesi için uğraşıyorsunuz. Bu iyi bir şey değildir. Amerika bunun dışında da fazla bir tedbir almadı. Amerika’yı yakından izleyeceğiz.

► AVRUPA’DA FAKTÖR MOBİLİTESİ SINIRLI

- Avrupa Amerika’dan daha mı iyi daha mı kötü?

ABD şu anda karar alamıyor ama Avrupa’nın karar alma mekanizmaları, kurumları yok ve sorunlar uzayıp gidiyor. kurumsal yapılaşmaya gittiler ki bu parasal birliğe geçilirken neden endişe ediliyorsa hemen hemen hepsi gerçekleşti. Sırf karar alma mekanizmalarında değil, onların yapılarında bir tuhaflık var. Parasal birlik kuruyorsun ama mali birlik yok. Faktör mobilitesi Avrupa’da çok sınırlı. ABD’de öyle değil. Bir eyalette bir kriz olunca Amerika’da önemli bir faktör mobilitesi gerçekleşiyor ve insanlar başka eyaletlere geçebiliyorlar. Avrupa’nın muhafazakar bir yapısı var. İnsanların önemli bir kısmı doğdukları kentin 30 kilometrelik çevresinde çalışıyor. Lisanlar ve kültürler de çok farklı. Amerika gibi değil. Bütün bunlar birliği engelliyor. Mali politikalar uygulayamıyorsun. Sadece para politikasına kalıyorsun. O da asimetrik şoklarda işe yaramıyor. Örneğin Almanya’nın bugüne kadar genişletici politikaya ihtiyacı yoktu. Onun temel endişesi enflasyondu. Ama güney kanadına indiğinizde hepsinin genişletici politikaya ihtiyacı var. Yani birinin hiç ihtiyacı yok iken diğeri çok ihtiyaç duyuyor. Tek para politikanız var ve bunların hepsine hitap edemiyorsunuz. Orada sorun daha köklü.

Avrupa küreselleşmeye tam intibak edemedi. Ücretler çok yüksek düzeyde kaldı. Avrupa rekabet gücünü hızla kaybediyor. Sendikalaşma bu kıtada çok güçlü. Tedbir aldığında çok güçlü siyasal tepkiler geliyor. Birkaç noktada anlaştılar ama güçlü bir tedbir yok ortada. Avrupa’da sorunlar daha kalıcı.

► ÜCRETLER YÜKSEK VE EMEK PİYASASI ESNEK DEĞİL

- Avrupa Birliği’ni coşku ile doludizgin kurarken çok önemli kurumları da atlamışlar galiba değil mi?

- Evet, atlamışlar. Mali birlikleri yok. Şimdi birlik bünyesinde bankacılık düzenlemesine gidiyorlar. Ama yeterli değil. Bunlar bazı sorunlara hitap ediyor. Asıl sorun, bu gelir düzeyi ile Avrupa maçı idare edemiyor. Ücretler yüksek ve emek piyasası Amerika’da olduğu gibi esnek değil. Onun için küresel rekabete dayanamıyor. Sendikaların dünyada en güçlü olduğu yer Avrupa Birliği. Avrupa’nın bu sorundan çıkması uzun zaman alacak.

► PARASAL GENİŞLEME TÜRKİYE’YE YARADI

- Avrupa Birliği bir çıkış bulamazsa ya da süreç uzarsa Türkiye’ye yansıması ne olur? Çünkü ihraç mallarını sattığımız birinci bölge Avrupa Birliği.

- Büyük küresel kriz Türkiye’yi de etkiler, problem yaşamamıza neden olur diye düşündük. Fakat bu krizin diğer krizlerden farklı bir tarafı var. Ekonomik krizden bahsettiğimizde bunun en belirgin özelliği hemen bir parasal daralma ortaya çıkar. Burada çok farklı bir yöne gitti güçlü ekonomiler. Muazzam bir parasal genişlemeye gittiler. Bizim de eksikliğini en çok hissettiğimiz kaynak dünya çapında olağanüstü bollaştı. Kriz Türkiye’yi de olumsuz etkiler diyorduk ama şimdiye kadar böyle olmadı, tersi oldu. Şunu iyi biliyoruz ki bu süreçler dönüşümlüdür. Bugün çok para vardır. Yarın bu para azalır.

► DÜNYA EKONOMİSİ DÜZELİRSE PARASAL BOLLUK KALKAR

- Yarın dediğiniz tahmini bir süre var mı?

- İşte onu kestiremiyoruz krizin nasıl neticeleneceğini bilmediğimiz için. Para nasıl darlaşmaya başlar? Avrupa’da, Amerika’da enflasyon yüzde 2’lerin üstüne çıkarsa darlaşır. Amerika düze çıkarsa Türkiye’de enflasyonist eğilimlerin ortaya çıkması an meselesi. Eldeki muazzam parayı FED çekinceye kadar sıkıntılı bir dönem mutlaka ortaya çıkacak.

O dönem Türkiye’ye yansır, tüm dünya ekonomisini etkiler. Dünya ekonomisi düzelmeye başladığında parasal bolluk ortadan kalkacak.

► GELİŞMİŞ EKONOMİLERİN ENFLASYONA TOLERANSI YOK

- 2014’den önce olabilir mi?

- Bilemiyoruz çünkü hep sürprizli gelişiyor. Amerika’nın 2014’den önce rahatça krizden çıkabileceğini zannetmiyorum. Enflasyon da kımıldarsa Amerika’da hemen politika değişikliğini beklemek lazım. Gelişmiş ekonomilerin enflasyona fazla toleransları yoktur. Biz Maşallah bu konuda şerbetliyiz. Enflasyon bu ortamda çarkların işlemesini müthiş bozan bir unsur. Finansal küreselleşme ortamında işleri bozar. Avrupa ve Amerika bunun bilincinde.

- 2012’nin üçüncü çeyreğindeki büyüme rakamı, tahminlerin oldukça altında geldi değil mi?

- Aslında benim için çok sürpriz olmadı. En fazla iç talebi genişleterek büyüyebiliyorsunuz. Bunu devreye soktuğunuzda cari açık hemen yükseliyor. Cari açığı düşürelim dediğinizde iç talebi kısıyorsunuz. Ekonomi daralıyor. 2012 başında da zaten yüzde 2 dolayında bir büyüme bekleniyordu. Hatta 2013, geçen yıla göre daha olumlu. Düşük büyüme hızlarına razı olmamız gerekiyor.

- Cari açığın düşmesi de doğrudan büyüme ile ilişkili değil mi?

- Kurlar bastırıldı. Potansiyel büyüme hızının altına geldiğin için cari açık da düştü. Biraz da altın ihracatı falan devreye sokuldu. Böylece cari açık fiilen olması gerekenden düşük çıktı. Sürdürülebilirliği riskli bir durum.

► İKİNCİ NESİL SANAYİ POLİTİKALARI ŞART

- Peki Ortadoğu, Rusya, Afrika veya Asya gibi bölgelerde bulunabilecek yeni pazarlar var mı?

- Bir şeyler belki yapabilirsiniz ama bunların kazanımı marjinal olacak. Sizin bir ürün çeşitliliğiniz olması lazım. Oysa geleneksel ürünlere bağlı bir ihracat yapınız var. Son 20-30 senedir gördüğümüz şu ki sanayi politikalarına yönelen, sanayi politikalarını ihmal etmeyen ülkeler diğer ülkelere göre çok daha başarılı oldu.

Tabii sanayi politikalarından söz ederken ikinci nesil sanayi politikalarından, Ar-Ge’ye dayalı yeni nesil sanayi politikalarından bahsediyoruz. Geleneksel ürünlerde

rekabet gücümüz tehdit altında. Bu nedenle geleneksel ürünlerle yeni pazarlara açılmak kolay değil. Mesela konfeksiyonda falan.

► İÇ TÜKETİMİ KISMAK GEREKİYOR

- Bu durumda neler yapılabilinir?

- Şu anda Türkiye’de imkanların üzerinde bir iç tüketim var. Bunu da dışarıdan borçlanıyorsunuz. Ekonomik istikrar dediğinizde ne yapmanız gerekiyor? İç tüketimi kısacaksınız, ihracatı artıracaksınız. Türkiye’nin seçim sürecine giriyor olması ekonomik istikrar yönünde adım atılmasını yavaşlatıyor. Mevcut ekonomik dengeleri uygulanacak istikrar politikalarıyla düzeltmek mümkün.

- Gelecek dönemde, yani 2013’te dövizin seyri nasıl olur?

- Hükümet kurdaki gelişmelere göz yummaz. Bu geldiğimiz noktada cari açık bu kadar büyük iken sizin kurdan başka bir aracınız yok. Çok uzun vadede bir takım yapısal tedbirler devreye sokabilirsiniz ama o yönde de bir gayret yok. Kısa vadede kurla oynayabilirsiniz. Bir devalüasyona gitseniz ihracatın gelişmesi yine zaman alır. Bizim ‘J Eğrisi’ dediğimiz bir olgu var. Devalüasyon sonrasında ihracat artışı zamanla olabiliyor. İlk aşamada ihracatta gerileme bile yaşanabiliyor. Seçim sürecine girildiği bir ortamda hiçbir hükümet ne iç talebi kısar ne de kurda bir ayarlamaya gider.